Mooiste van de baan: Halve Harley

Jarenlang stond deze Harley-Davidson in de woonkamer van Johan Wijers, die hem kocht als zelfbouwproject. Maar wat blijkt: deze ‘Halve Harley’ heeft een rijk raceverleden. Hij verscheen zelfs aan de start van de allereerste TT van Assen, in 1925. Een bijzonder ding dus, zelfs al voor die tijd.

Lees je de geschiedenisboeken, dan weet je dat Piet van Wijngaarden deze allereerste Tourist Trophy van Assen op zijn naam wist te zetten, op een Norton. Maar het scheelde niet veel of Van Wijngaarden was tweede geworden achter een niet te stoppen Bertus van Hamersveld, op zijn zeer bijzondere 1.000cc Harley-Davidson. Of ja, 500cc eigenlijk: het ding werd, naar verluidt eigenhandig, ontdaan van zijn voorste cilinder om zo binnen de reglementen te vallen voor de zwaarste klasse van het programma. Appeltje eitje!

Zelfbouw?
In die staat koopt Johan Wijers de machine in 1980, samen met vriend Cees, echter niet. De motorfiets heeft dan nog een hele oude tweecilinder in het frame hangen. “We vonden het eigenlijk maar een raar ding. Het frame leek opengeslepen en opnieuw in elkaar gezet om er een groter blok in te kunnen hangen, te zien aan de twee schetsplaten die het motorblok onderaan het frame op zijn plek houden. We dachten dat het een zelfbouwproject was, dus zochten achter die aanpassingen niet veel.”

De machine wordt zo nu en dan in de woonkamer gestald, dankbaar gebruikt door de kinderen. Maar langzaamaan komt het besef dat deze Harley weleens iets anders kon zijn. “Er klopten bepaalde dingen gewoon niet in het plaatje dat ik had van de motor.” De kickstarter bijvoorbeeld, die nog als nieuw is op een enkel paar krasjes en een smeltplek na van waar het ding tegen de uitlaat rustte.

Daarbij lijken een heleboel onderdelen handgemaakt, maar met zo’n finesse dat het haast niet door een zonderling in zijn schuurtje gedaan kon zijn. Johan: “De tank is vele malen groter dan standaard, en is bovendien versterkt om lekkages te voorkomen. En hij heeft geen ingebouwde oliepomp, wat normaal was in die tijd. Maar waarom?”

Op het spoor
Als Johan meer en meer tijd steekt in het bij elkaar zoeken van onderdelen, ontwaart zich gaandeweg ook het bijzondere raceverleden van de machine in zijn schuur. “Het balletje gaat pas echt rollen als ik de motor meeneem naar een tentoonstelling over Harley-Davidson in Amsterdam. Daar spreek ik een man die de motor herkent uit de etalage van een motorzaak in Den Haag, waar hij jaren heeft gestaan.”

Die man is Henk Persoon, zelf werkzaam geweest bij de Harley-Davidson-importeur (de Delftsche Motorenhandel) en in de dertiger jaren succesvol Zesdaagserijder voor het Harley-Davidson-fabrieksteam. Wat blijkt, de motor heeft niet meer het originele motorblok in het frame hangen. “Toen we ‘m kochten zat er nog een ander blok in, en ook de carburateur was anders. Het originele blok zou een bijzondere achtklepper geweest zijn, waarmee zelfs is geracet tijdens de eerste TT.”

Posterboy
In de aanloop naar de eerste TT van Assen, in 1925, maakt Bertus van Hamersveld naam in de Nederlandse racewereld. Veel races worden er nog niet georganiseerd, en de wedstrijden die er zijn, worden verreden op draf- en wielerbanen. Hard rechtuit, een bocht maken, en dan aan de andere kant van het parcours precies hetzelfde trucje. Maar er zijn ook sprintraces, waarbij het erom spant wie de snelste gemiddelde snelheid rijdt, vanuit een staande of een rollende start.

Het is een tijd waarin talentvolle stuurmannen het verschil kunnen maken, met name als ze een beetje sjoege hebben van de techniek van de machine waarmee ze deelnemen. Voor wat betreft Van Hamersveld zit dat wel snor. Volgens de overlevering schrijft hij zich in 1920 voor het eerst in voor een wedstrijd, een drafbaanrace in Wassenaar.

Hij rijdt daar met zijn eigen Harley-Davidson, de motorfiets die hij ook op straat gebruikt, nog voorzien van verlichting en claxon. En warempel, hij wint die race ook nog. Sporadisch rijdt Van Hamersveld de volgende jaren wat wedstrijden op eigen titel, die hij vaak genoeg wint. De coureur, met wortels in de provincie Utrecht, krijgt zo zijn naam mee en kan op de steun van de Delftsche Motorenhandel rekenen.

Achtklepskanon
Die firma vent de successen van Van Hamerveld op zijn Harley-Davidson breed uit, door snelheidsrecords en overwinningen in hun reclame-uitingen op te nemen. Het is via hen – en waarschijnlijk ook samen met hen – dat hij in 1924 een Harley-Davidson achtklepper, vier per cilinder, op de kop weet te tikken. Dat is in feite een semifabrieksracer. Het motorblok wordt aanvankelijk speciaal ontwikkeld voor Harley-Davidsons eigen raceteam, ook wel bekend als The Wrecking Crew.

Hoewel in 1922 de stekker uit dat team gaat, blijft Harley-Davidson het blok voor geselecteerde rijders doorontwikkelen. Via-via komt het in Europa terecht. Met de bliksemsnelle Harley rijdt Van Hamersveld gemakkelijk de Nederlandse concurrentie uit het wiel. “De motor is bijzonder lang vergeleken met specifieke grasbaanmachines van die tijd waartegen hij het opnam op ovale renbanen. Doordat deze machine nog gewoon een versnellingsbak heeft, is de wielbasis een stukje langer. Lastiger om daarmee vlot door een bocht te sturen, maar in een rechte lijn maakt hij heel veel tijd goed.”

Duitse faam
Bewijs daarvoor is de bizarre uitslag van een 100-mijlsrace waaraan Van Hamersveld in 1924 deelneemt in Duitsland. De Nederlander finisht met 17 minuten voorsprong op de nummer twee. De topsnelheid die hij tijdens die race klokt komt uit op 170 km/u, met een gemiddelde van ongeveer 113 km/u. Dat is bizar snel, zeker in die tijd. Waar in Duitsland geracet wordt op de AVUS-ring, die gebruikmaakt van de nieuw aangelegde Autobahnstrecken, is dat in Drenthe wel anders.

In die eerste TT mag de organisatie blij zijn dat ze überhaupt de beschikking over een parcours hebben. Het is in die tijd namelijk nog verboden om wedstrijden te organiseren op de openbare weg. Toch lukt het de Motorclub Assen en Omstreken om de lokale politiek om te krijgen en een parcours van 28,4 kilometer uit te zetten tussen Rolde, Borger en Schoonloo waar tien ronden gereden worden.

Coureurs rijden over klinkerwegen en stoffige zandpaden, wat een zware aanslag is op hun motoren. Van de 27 deelnemende rijders in de 500cc-klasse halen er slechts vijf de finish, waaronder Bertus van Hamersveld die door pech zijn voorsprong verliest en als tweede eindigt.

Puzzelstukje
Naar alle waarschijnlijkheid zijn er van het originele raceblok slechts drie stuks naar deze kant van de Atlantische Oceaan gekomen. Waar het blok gebleven is dat Van Hamersveld gebruikte in de TT? Dat is door de jaren heen vergeten. “In 1926 is de motor in ieder geval zeker in handen van de familie Lans.”

Die familie heeft een motorzaak in, daar is ie weer, Den Haag. De motorzaak waar de motor jarenlang in de etalage heeft gestaan. Zij kopen regelmatig motoren op bij de Delftsche Motorenhandel om ze dan in Den Haag te kunnen verkopen. “Of het raceblok op dat moment nog in de machine zit, is niet te achterhalen.” Nelis Lans heeft zelf ook nog op deze Harley deelgenomen aan de TT van 1926. Dat wordt echter gedaan met een motorblok van elf jaar oud.

“Later blijkt dat dit ook het blok is waarmee wij de motor kopen. Als ik uiteindelijk verder in de geschiedenis van de motor duik, blijkt dat Nelis Lans pas in de jaren negentig is overleden, nadat wij de motor al hadden gekocht via zijn schoonzoon. Van hem had ik zoveel meer over de motor kunnen leren. De machine moet bijna nog in dezelfde staat zijn geweest als waarmee hij er in Assen mee heeft gereden.”

Wijers zet zijn zinnen op het vinden van eenzelfde motorblok als waarmee Van Hamersveld racet. “Dat ik ergens in de jaren negentig, uitgerekend bij een Harley-specialist in het Limburgse Nuth, zo’n blok vind? Dat is wel héél erg toevallig.” Te toevallig, zou je kunnen zeggen. De specialist heeft het blok echter via inruil gekregen en weet de verdere details ook niet meer, waardoor het spoor kwijt is. Zou dit het oorspronkelijke motorblok kunnen zijn?

(In)direct action
“Toen we het blok openmaakten zagen we dat er in het carter een soort upgrade uitgevoerd is. Dat is wel met zo’n zorgvuldigheid gedaan dat het haast niet anders kan dan dat het in de fabriek is gebeurd.” Het gaat om een zogenaamd two-cam-blok, met twee nokkenassen dus. “In de eerste versie, die in 1923 gebouwd werd, werden de kleppen vanuit deze nokkenassen bediend via een vrij complex stelsel hefboompjes. Dat was het ‘indirect action’ blok.”

Ergens in 1924 is de kleppenbediening rechtstreeks gemaakt via stoterstangen in ‘tappet blocks’, ook wel nokvolgers genoemd, waarmee het ‘direct action’ blok ontstond. “Het blok van mijn Harley, en dus die van Van Hamersveld, was oorspronkelijk een indirect action blok dat is omgebouwd naar direct action. Een vrij complexe ombouw die waarschijnlijk alleen maar door de fabriek gedaan kan zijn. In de VS heb ik nog twee van deze omgebouwde blokken gezien, wat die theorie aannemelijk maakt.”

Wat Johan niet kan herleiden is of deze ombouw daadwerkelijk in de fabriek al gebeurd is met nieuwe carters, die daar nog bij de raceafdeling op voorraad lagen, of dat dit later is gedaan met een naar de fabriek teruggestuurd blok. Sowieso is de kop erg bijzonder. Zo zijn de kleppen van het inlaatkanaal een stuk kleiner dan die van het uitlaatkanaal.

“In die tijd was men vooral gericht op het zo snel mogelijk afvoeren van de gassen. Later is er nog een kop gebruikt waarbij de inlaat- en uitlaatkleppen even groot waren. Ook noemenswaardig is de carburateur. Dat is in feite een nagenoeg open kanaal om zoveel mogelijk zuurstof het blok in te pompen.”

Drenthe
De vier kleppen liggen volledig open, wat het boeltje natuurlijk gevoelig maakt voor vuil en andere rommel. Op de stoffige wegen in Drenthe moet dat een flinke aanslag zijn geweest. Niet in de eerste plaats omdat de motor natuurlijk ontdaan is van zijn voorste cilinder! Een simpel afdichtplaatje op het blok moest volstaan. Hoewel het verhaal gaat dat Van Hamersveld het blok zelf onder handen heeft genomen, heeft hij zelf in interviews gezegd dat het door Harley-Davidson gedaan is.

Hoe dan ook: de motor mag ingeschreven worden voor de 500cc-klasse. Maar het is zeer waarschijnlijk dat Van Hamersveld door de zware omstandigheden, en een cilinder minder, problemen heeft gekregen tijdens de race. Maar, zoals de motor hier op de foto’s staat is hij weer nagenoeg zo goed als in dezelfde staat als waarmee er in Assen mee geracet is door Bertus van Hamersveld.

“We hadden geluk dat de speciale André stuurdemper en het Terry zadel nog bij de motor waren. Die twee onderdelen zijn zeer waarschijnlijk voor de TT gemonteerd om Van Hamersveld iets meer comfort te geven op het zware parcours.” Er gaat nog een verhaal dat dit zadel (van de Engelse fabrikant Terry) Van Hamersveld nog een boete heeft opgeleverd. De TT is namelijk bedoeld voor privérijders, en de Nederlander krijgt het Terry zadel gesponsord. Dat kan natuurlijk niet!

“Dat de naam Terry slechts zeer klein op een plaatje aan de achterkant van het zadel staat, doet er niet toe. Al is ook dit verhaal lastig te verifiëren.” Een andere bron die Johan vindt zou stellen dat Terry zadels en de André stuurdempers aan alle deelnemende rijders worden gesponsord. Tja, rommelig, die geschiedenis. Wijers: “Ik heb spijt dat ik niet eerder in de historie van de machine ben gedoken, maar ben inmiddels trots op het bijzondere ding.”

Tekst Tom van Appeldoorn • Fotografie Jarno van Osch/Shot Up Productions / Archief A. Herl